Nhà điêu khắc Évariste Jonchère và những đóng góp đối với Mỹ thuật Việt Nam

Chủ đề về cuộc sống của người dân Việt Nam cũng được tìm thấy trong các tác phẩm khác, ví dụ như trong tác phẩm Le repos (Nghỉ ngơi) bằng đồng, miêu tả một người đàn ông đang nghỉ ngơi sau khi đi chợ về, ngồi xổm trên cột mốc, hai tay dang rộng trên đầu gối, dưới chân có hai giỏ trái cây. Theo bà Jonchère cho biết, tác phẩm này được Évariste Jonchère thực hiện trong một chuyến đi vào Sài Gòn [10, tr.20]
 

 Notre-Dame de France et d'Indochine thường được gọi là Bức tượng Đức Mẹ Ban Ơn ở Nhà thờ Domaine de Marie, Đà Lạt, được Évariste Jonchère thực hiện vào năm 1943. Tác phẩm làm theo đơn đặt hàng của bà Suzanne Humbert, phu nhân toàn quyền Đông Dương Jean Decoux, được đưa từ Hà Nội về Đồi Mai Anh, Đà Lạt vào ngày 15 tháng 8 năm 1944 (ngày lễ Đức Mẹ hồn xác lên trời). Hình tượng Đức Mẹ đứng trên quả địa cầu được tạc theo hình mẫu của phụ nữ Việt Nam. Tác phẩm gốc đã mất tích trong chiến tranh. Mặc dù hiện nay chỉ còn tác phẩm tượng đá được phục chế lại, nhưng cũng là dấu ấn một thời của Évariste Jonchère, và cũng là tấm lòng của một vị phu nhân Toàn quyền Đông Dương với mảnh đất Đà Lạt. Theo thông tin trong cuốn sách Évariste Jonchère (1991) của Roger Gain, phần ghi chú các tác phẩm cho biết hiện nay có 4 phiên bản của mẫu tượng Đức Mẹ Ban Ơn: Tượng nguyên bản bằng thạch cao được vợ ông hiến tặng cho Conservatoire d'art et d'histoire, Nhạc viện nghệ thuật và lịch sử tại Annecy, Haute-Savoie năm 1978; 1 phiên bản nhỏ bằng thạch cao và 1 phiên bản nhỏ bằng đồng trong sưu tập của bà E. Jonchère Debiol; Tượng đá được phục chế lại tại nhà nguyện các Sơ Saint-Vincent de Paul ở Đà Lạt.
Nghệ thuật điêu khắc của Jonchère không chỉ khắc họa hình ảnh con người Việt Nam, mà còn tôn vinh vẻ đẹp mộc mạc, giản dị mà thanh lịch của họ. Ông đã sử dụng phương pháp tạo hình của nghệ thuật châu Âu để thể hiện một cách tinh tế sự thấu hiểu và đồng cảm với văn hóa địa phương, góp phần tạo nên những tác phẩm vừa mang dấu ấn cá nhân, vừa phản ánh chiều sâu của văn hóa Đông Dương và vẻ đẹp của người Việt Nam.
3. Từ quan điểm gây tranh cãi đến đóng góp của Évariste Jonchère đối với mỹ thuật Việt Nam
Với tài năng nghệ thuật và kinh nghiệm giảng dạy, Jonchère đã góp phần quan trọng trong việc đào tạo các nghệ sĩ điêu khắc ở Việt Nam. Ông đã giảng dạy điêu khắc cho các khóa V, IX vào năm 1933 và từ năm 1938, khi lên làm hiệu trưởng, ông tiếp tục giảng dạy cho đến khóa XVIII [1; tr.47]. Trong cuốn Điêu khắc hiện đại Việt Nam, khi viết về đặc điểm điêu khắc giai đoạn Mỹ thuật Đông Dương, Đinh Gia Lê cho rằng, một số nhà điêu khắc chịu ảnh hưởng của trào lưu Tân cổ điển do đường lối của nhà trường và phong cách sáng tác từ những giáo sư người Pháp như Évariste Jonchère và Ponchin. “Sự ảnh hưởng này được thấy rõ trong chủ đề cũng như kỹ thuật thể hiện của một số nhà điêu khắc Việt trong giai đoạn này như Georges Khánh, Vũ Cao Đàm, và Phạm Gia Giang...”[5; tr.143]. Đây là nhận định hợp lý, bởi Évariste Jonchère là người duy nhất có chuyên môn sâu về điêu khắc trong giai đoạn từ 1925 - 1945, nên ông đã đóng vai trò quan trọng trong việc đào tạo và ảnh hưởng đến phong cách nghệ thuật của các nhà điêu khắc Việt Nam thời kỳ này.
Nhiệm kỳ của Évariste Jonchère tại trường Mỹ thuật Đông Dương từ 1938 đến 1944 được đánh dấu bằng sự tăng cường đào tạo về nghệ thuật ứng dụng. Năm 1938, trường đổi tên là Cao đẳng Mỹ thuật và Nghệ thuật thực hành Đông Dương [9; tr.8]. Trong thời gian làm hiệu trưởng, Évariste Jonchère đề cao giá trị của các nghề thủ công truyền thống và xây dựng các xưởng mỹ nghệ và gốm tại trường. Trước đó, sơn mài chỉ là một môn học thử nghiệm, nhưng dưới thời Jonchère, nó đã trở thành một môn học cơ bản trong khoa hội họa, khẳng định giá trị và tiềm năng của nghệ thuật này. Ông đã mở rộng chương trình đào tạo, không chỉ tập trung vào hội họa, điêu khắc, và kiến trúc mà còn bổ sung các học phần về sơn mài, gốm sứ, chạm khắc gỗ và kim loại [6; tr.35,36]. Điều này tạo điều kiện cho các nghệ sĩ học hỏi và phát triển trong nhiều lĩnh vực khác nhau, giúp họ mở rộng kỹ thuật và sự hiểu biết về các chất liệu, nghệ thuật truyền thống. Jonchère đã góp phần tạo dựng nền tảng cho sự phát triển của nghệ thuật ứng dụng, giúp thúc đẩy các nghệ sĩ Việt Nam khai phá và phát triển tiềm năng sáng tạo của mình trong các lĩnh vực nghệ thuật thủ công.
Khác với người tiền nhiệm Victor Tardieu, ban đầu Évariste Jonchère ít tin tưởng vào tài năng của các sinh viên và ít hy vọng về tương lai của nghệ thuật Việt Nam, ông đã phát biểu với báo giới khi mới sang Việt Nam rằng, “Tôi đi Hà Nội chuyến này chỉ muốn đào tạo những thợ mỹ thuật chứ không phải những nhà nghệ sĩ. Cái giỏi của Đông Dương là một thứ khéo léo rõ rệt. Vậy ta không nên đợi ở họ những tác phẩm về cảm hứng, vân vân…” [3; tr.9]. Tuy nhiên, sau khi Jonchère khám phá nghệ thuật Việt Nam và nhận ra tài năng hội họa của Nguyễn Gia Trí, ông dần trở nên cởi mở hơn và trân trọng các nghệ sĩ Việt Nam tài năng. Jonchère đã đích thân đến xưởng họa của Nguyễn Gia Trí và bị chinh phục trước những bức tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí [2].
Jonchère cùng với Joseph Inguimberty đã sáng lập tổ chức Coopération des Artistes Indochinois (Hợp tác xã các nghệ sĩ Đông Dương) vào năm 1938 để giới thiệu và bán các tác phẩm của các học sinh mới ra trường. Tổ chức này có nhiệm vụ tìm kiếm cho các hội viên sự giúp đỡ vật chất và tinh thần bằng cách kiếm các đơn đặt hàng, giúp cung cấp nguyên liệu cho các nghệ sĩ, nhưng trên hết là bán các tác phẩm. Doanh thu từ việc bán tác phẩm của các nghệ sĩ trong tổ chức này vào các năm 1938, 1939 và 1940 gấp nhiều lần so với các triển lãm trước [6; tr.39]. Một số sinh viên ủng hộ Jonchère, trong khi những người khác phản đối ông, dẫn đến sự phân chia thành các nhóm bảo vệ quan điểm của mình. Những người theo phe Victor Tardieu tin rằng hội họa cần tiếp nối truyền thống nghệ thuật bản địa lâu đời, đã thành lập nhóm FARTA19 (Câu lạc bộ nghệ thuật An Nam). Ngược lại, những người ủng hộ Évariste Jonchère tập trung phát triển nghệ thuật thủ công và mỹ nghệ thì hoạt động trong Hợp tác xã các nghệ sĩ Đông Dương. Nora Taylor nhận xét, các nhóm tranh đua này đã không kéo dài, vào năm 1945, khi cuộc đảo chính của Nhật Bản tại Hà Nội dẫn đến việc đóng cửa trường Mỹ thuật Đông Dương, hai phe đối chọi đã mất hết mọi ý nghĩa [7].
Với tư cách là một nhà điêu khắc, giảng viên và hiệu trưởng trường Mỹ thuật Đông Dương, Évariste Jonchère đã góp phần lan tỏa những tư duy và thẩm mỹ của mỹ thuật phương Tây, đồng thời khuyến khích sự phát triển nghệ thuật truyền thống Việt Nam./.