Điểm qua những chặng đường sáng tác của họa sĩ Tô Ngọc Vân

Nếu kể từ cuộc bày tranh đầu tiên của họa sĩ Tô Ngọc Vân tại Sài Gòn ngày 17 tháng 12 năm 1930 đến ngày ông hy sinh ở chiến dịch Điện Biên Phủ 1954, thì cuộc đời sáng tác của ông trọn vẹn hai mươi bốn năm. Hai mươi bốn năm đó là hai giai đoạn sáng tác của ông: 1930 - 1945 (trước Cách Mạng Tháng Tám) và 1945 - 1954 (kháng chiến chống Pháp xâm lược). Lịch sử xã hội đã ảnh hưởng đến sự nghiệp sáng tác của ông. Và, nếu nghệ thuật phản ánh đúng những biến động trong quan hệ xã hội thì tác phẩm của Tô Ngọc Vân phần nào sẽ làm bằng cứ cho những biến động đó.
Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương được thành lập năm 1925, khóa đầu tiên 1925-1930 có các họa sĩ Nguyễn Phan Chánh Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Văn Đệ... còn Tô Ngọc Vân học khóa thứ hai 1926-1931.
Những năm tháng học trong trường với thầy dạy là người Pháp và học lịch sử nghệ thuật Hi Lạp, La Mã Cổ đại, kỹ thuật hội họa “Âu Tây” họa sĩ Tô Ngọc Vân đã tiếp thu nhanh chóng phương pháp xây dựng hình họa bằng những khối nổi và đưa vào tranh mình màu sắc thiên nhiên gần gũi. Ông đã nhen nhóm một tâm hồn màu sắc ngay từ buổi đầu nhập môn mỹ thuật, để rồi cho ra đời những tác phẩm xao xuyến lòng người qua những kỳ bày tranh sau này. Họa sĩ Trần Bình Lộc đã từng viết về ông: “Trong lĩnh vực hội họa, nghề nghiệp của Tô Ngọc Vân rất đáng ca ngợi, bởi ông có một cái nhìn - một phẩm chất hiếm có - mà không phải họa sĩ nào cũng có”1.
            Ngay từ buổi đầu ông không chấp nhận một khuôn thước lý tưởng đời đời là nghệ thuật Hy Lạp, La Mã Cổ đại, những mảng màu lạnh xám, tôn trọng cái đăng đối, bình ổn của nghệ thuật Cổ điển. Ông đã phát hiện và tự khẳng định mình phải tìm thấy cái đẹp, cái hòa hợp giữa con người với thiên nhiên rộng rãi.
            Ra trường năm 1931, ông cộng tác với hai báo Phong Hóa, Ngày Nay và sau là Báo Thanh Nghị. Với bút danh là Tô Tử, Ái Mỹ, ông đã vẽ và viết trên các báo đó cho đến năm 1945. Ông đi sâu vào tìm hiểu nghệ thuật, và theo ông “Cái đẹp trong tranh không phải là cái đẹp ngoài đời”2
Xuất phát từ quan niệm đó, giai đoạn sáng tác trước cách mạng 1930-1945, ông mang nặng khuynh hướng lãng mạn chủ nghĩa. Khuynh hướng sáng tác này phù hợp với hoàn cảnh lịch sử Việt Nam những năm 30. Đó là những năm cuối cùng của những cuộc vận động cách mạng của các sĩ phu yêu nước. Năm 1930 cuộc khởi nghĩa Yên Bái thất bại chấm dứt phong trào vận động cch mạng tư sản. Thực dân Pháp một mặt đàn áp cuộc khởi nghĩa, mặt khác lại xoa dịu dụ dỗ quần chúng vào các cuộc ăn chơi trụy lạc, và các tổ chức phong trào vui vẻ trẻ trung. Trên văn đàn công khai nhóm Tự Lực Văn đoàn ra đời với tuyên ngôn: “...Lúc nào cũng mới mẻ, yêu đời không có tính cách trưởng giả quý phái, tôn trọng tự do cá nhân, làm cho người ta biết đạo Khổng không hợp thời nữa” (Báo Phong Hóa năm 1934). Vào những năm tháng này, Tô Ngọc Vân đã hòa hợp với nhóm Tự Lực Văn đoàn, ông tìm thấy ở đây cái hào hứng, yêu đời đồng điệu của tầng lớp trí thức mới. Một loạt các minh họa và phụ bản của ông ở các tiểu thuyết Tự Lực Văn đoàn, như Hiền và Vọi trong tác phẩm Trống Mái của Khải Hưng, phụ bản thiếu nữ trong các báo Ngày Nay, Thanh Nghị số tết v.v. ra đời trong giai đoạn này cùng với nhiều ký họa về đề tài thiếu nữ Hà thành hoa lệ, đã nói lên quan niệm nghệ thuật của ông.
            Cách mạng tháng Tám thành công mở ra một chân trời mới, một hướng đi mới cho văn nghệ sĩ Việt Nam nói chung và họa sĩ Việt Nam nói riêng. Phải rời bỏ những xưởng họa ở thành thị, những bảng màu giàu sang, những nét bút như vuốt ve trên thân hình thiếu nữ... ông có những trăn trở băn khoăn. Nhưng rồi làn sóng cách mạng đã ào ạt lôi cuốn đi những ai còn ngơ ngác giữa ngã ba đường. Nhập vào dòng người lên chiến khu, ra mặt trận, vào đồng ruộng, công binh xưởng, họa sĩ Tô Ngọc Vân với ba lô, cặp vẽ - hành trang của một họa sĩ kháng chiến, đi theo bước chân anh bộ đội, “tài sản” của ông nhiều dần, nhiều dần. Tập ký họa về cải cách ruộng đất, về bộ đội, về Tây Bắc, về những nẻo đường kháng chiến là tập ký họa vô cùng quý giá của ông để lại, đánh dấu bước trưởng thành của ông trong nghệ thuật mới, kết quả của những đêm dài tranh luận bên bếp lửa trú quân, trong những hội nghị văn hóa nghệ thuật và sống giữa tình thương yêu đồng chí... Vẻ đẹp mới trong tác phẩm của ông giai đoạn kháng chiến chống Pháp là vẻ đẹp hồi sinh của con người mới trên một đất nước hồi sinh mà bản thân ông cũng được hồi sinh với cuộc cách mạng nghệ thuật của chính mình.
            Trong chín năm kháng chiến anh dũng chống thực dân Pháp, ông đã sát cánh với anh em văn nghệ sĩ, đem tài năng của mình phục vụ kháng chiến và cách mạng.
            Từ Sơn Tây qua xóm làng, đô thị trung du đến chiến khu Việt Bắc, ông đã làm nhiều việc khác nhau. Từ việc trang trí cho một ban kịch lưu động, vẽ tranh cổ động trên những mảng tường còn lại trong những đô thị bị tàn phá, phụ trách xưởng hoạ đầu tiên của chiến khu, vẽ tranh, in tranh tuyên truyền kháng chiến đến việc phụ trách Trường Mỹ thuật, tiếp tục công việc đào tạo thế sĩ thế hệ họa sĩ đầy năng động cho đất nước sau này, ông luôn mang hoài bão xây dựng một nền hội họa hiện đại Việt Nam vừa có tính chất dân tộc, vừa có thể đứng ngang với nghệ thuật thế giới.
            Những sáng tác của ông trong thời gian này đánh dấu bước chuyển biến quan trọng trong quan niệm nghệ thuật của ông. Ký họa về du kích, bộ đội trên đường hành quân vội vã, ký họa về các bà bủ cả một đời đau khổ dưới ách địa chủ cường hào, ký họa về những chị cốt cán, anh thanh niên...
            Những vẻ đẹp hồn nhiên trong cuộc sống sôi động, dưới nét bút tài hoa của ông đã trở thành những tác phẩm có giá trị ghi lại một chặng đường lịch sử của dân tộc ta. Yêu nước, yêu cách mạng, muốn đóng góp một phần khả năng của mình vào cuộc sống đang rầm rộ chuyển mình, ông quyết tâm bám chắc vào cuộc sống đó, đi nhiều, ký họa thật nhiều về những thay đổi kỳ diệu của đất nước. Ông xông xáo, lăn lộn trên các nẻo đường kháng chiến như một chiến sĩ và ông đã hi sinh trên đường ra chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954.
 Các cuộc triển lãm và dư luận
            Họa sĩ Tô Ngọc Vân tham gia bày tranh rất sớm ngay từ khi ông đang học tại trường. Chiều ngày 17/12/1930, tại Sài Gòn đã khai mạc phòng tranh của họa sĩ Trường Mỹ thuật. Đó là triển lãm mỹ thuật đầu tiên ở đây đánh dấu kết quả đầu tiên của khóa học, nên được nhiều người chú ý. Bên cạnh những tác phẩm của Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Vũ Cao Đàm, tác phẩm của Tô Ngọc Vân đã được mọi người hâm mộ về phong cách diễn tả. Tác phẩm Ánh mặt trời và Bụi chuối ngoài nắng, hai tranh sơn dầu này đã được báo chí ca ngợi: Bức Ánh mặt trời của ông Vân có thể gọi là một bài ca tụng cái tài biến hóa của ánh mặt trời, ta lại xem tranh “Bụi chuối ngoài nắng cũng của ông Vân, lá chuối xanh, ánh nắng, phản chiếu vào thành nhuộm màu vàng ối, mặt người rám nắng, mặt trời chiếu vào đã hóa ra hồng hồng pha lộn với sắc lửa. Một cảnh chói lọi mà vẫn dịu dàng không chán mắt”3.
            Tại triển lãm lần này, ông còn bày bức Trời dịu ông vẽ một cách tự nhiên, bạo dạn: “Mà trên cả bức tranh hình như ta thấy có luồng khí trong sạch mát mẻ, bao bọc cả xung quanh”4.
            Sau khi ra trường năm 1931, ông có dịp đi nhiều nơi danh lam thắng cảnh. Vẻ đẹp của tranh thiên nhiên Việt Nam, một đất nước chan hòa ánh nắng nhiệt đới đã thôi thúc ông sáng tác. Với tình cảm mãnh liệt của ông trước cảnh vật, và cố đô Huế đã quyến rũ ông. Tại đây, trong không gian trầm lắng, cảnh vật êm đềm, thiên nhiên lòng buồn cảm xúc vô tận cho những người cho người họa sĩ Ấn Tượng.
            Triển lãm mỹ thuật của Hội Chấn Hưng Mỹ thuật và Mỹ nghệ (SADEAI) tại Hà Nội năm 1935, Tô Ngọc Vân đã giới thiệu với người xem tác phẩm miêu tả cố đô Huế: “Bao nhiêu là ánh sáng linh động trong tranh phong cảnh của Tô Ngọc Vân. Bức họa “Lăng Tự Đức” của ông thật khéo léo và cái lặng lẽ của một ngôi mộ, những bức tường rêu bao phủ, những bóng cây dâm mát, tất cả cái đó đều bày tỏ một cách vừa rõ rệt, vừa kín đáo làm người ta nghĩ đến một cảnh Huế êm đềm”5. Tại Viện Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam hiện nay còn lưu giữ hai tác phẩm của ông đã tham dự triển lãm này, đó là tranh sơn dầu Thuyền Sông Hương (1935) và tranh lụa Bức thư (1931). Có thể nói Bức thư là tranh lụa đầu tiên của ông và một loạt tranh lụa ra đời vào quãng thời gian 1930-1933 như Tiễn đưa, Chợ hoa ngày tết, Bên hòn Trống Mái.v.v. đã chứng minh rằng ở tranh lụa Tô Ngọc Vân cũng mạnh dạn dùng màu sắc tươi sáng rực rỡ như tranh sơn dầu. Bức thư đã được đánh giá tại triển lãm năm 1935... “Đó là một cảnh yên lặng trong nhà êm đềm và mát mẻ lắm, cái nền hoa mai nở làm cho bức họa thêm xuân, xuân vì cái màu trắng non của hoa điểm trong các màu mờ nhạt của bức họa”6.
          Thời gian sống tại Campuchia đã giúp Tô Ngọc Vân đưa vào tranh những cảnh sắc rực rỡ hơn, và triển lãm năm 1936, công chúng lại được ngắm nhìn một tài hoa trong cách sử dụng màu sắc. Ở triển lãm năm 1936 tổ chức tại Hà Nội, của hội Chấn hưng Mỹ Thuật và Mỹ nghệ (SADEAI), tài năng của ông một lần nữa được khẳng định: “...người ta lại thấy những tác phẩm của Lê Phổ và Tô Ngọc Vân, hai họa sĩ mà cái tài đã được mọi người công nhận. Người ta lại thấy cái nghệ thuật vừa chắc chắn vừa văn nhã của người trước và cái nghệ thuật có bản sắc sâu xa của người sau”7. Tại triển lãm lần này ông bày tỏ mấy tranh vẽ tại Campuchia với “những khoảng trời trong một màu lam thăm thẳm, những đường rõ rệt và chấm vàng của các áo nhà sư rực rỡ nổi bật lên”8. Bên cạnh những bức tranh sơn dầu về cảnh vật Campuchia chan hòa ánh nắng sáng vàng rực rỡ của chùa Tháp, sư sãi, ông bày những bức lụa đỏ rực màu hoa đào xen lẫn màu áo nâu của những em bé bán hoa trong bức Chợ hoa ngày tết, cảnh biếc xanh của những rặng tre trong tranh Tiễn đưa...
          Trong bài báo “Những hi vọng về họa sĩ tại phòng triển lãm năm nay” (1937), họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung đã nhận xét: “Bên cạnh các họa sĩ mới, ta lại gặp những người cũ hoặc đổi nhiều hoặc đổi ít. Nhưng người nào cũng đưa lại cho ta một mối hi vọng về tương lai và phá tan những lời dèm pha của những kẻ cả lên tiếng rằng: “Những tác phẩm thuộc về cảm hứng đối với ta không thể có được. Tô Ngọc Vân lại cho ta ngắm một nghệ thuật lưu loát và chắc chắn của một thông minh già dặn”9. Triển lãm năm 1937, có thể coi là triển lãm tranh phong cảnh lần cuối của ông. Từ năm 1939 trở đi ông đi sâu vào nghiên cứu thể hiện trên tranh mình hình thể người thiếu nữ thành thị với nhiều dáng vẻ theo quan niệm và nhận thức “đẹp” của ông. Tại triển lãm của các nghệ sĩ Đông Dương tổ chức tại Hà Nội năm 1941, ông tham gia mấy tranh lụa đề tài thiếu nữ. Tác phẩm của ông được ca ngợi: “Công chúng đặc biệt hấp dẫn bởi những bức tranh lụa của Tô Ngọc Vân với sắc thái ấm áp và vui vẻ. Nhà nghệ sĩ dường như đã tiến triển bởi một ý đồ giải phóng cá nhân. Nhưng người ta tự hỏi phải chăng ông đã không tìm thấy những mô típ nào khác ngoài những đề tài thiếu nữ?”10.
          Năm 1944 ông tham gia bày tranh với nhóm Farta. Đây là cuộc bày tranh lần cuối của ông trước khi ông lên Sơn Tây tiếp tục công việc giảng dạy. Tại triển lãm này ông bày mấy tranh sơn dầu mới sáng tác Thiếu nữ bên hoa sen (1944), Thiếu nữ bên hoa huệ (1943), Hai thiếu nữ và em bé (1944), những bức tranh này hiện trưng bày tại phòng cận đại của Viện Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Sự có mặt những tác phẩm của ông tại các kỳ triển lãm những năm trước cách mạng tháng Tám đã chứng minh cách sử dụng màu sắc của ông để mô tả phong cảnh thiên nhiên. Ông từ giã xưởng họa, tiếp xúc với con người giữa thiên nhiên rộng lớn, màu sắc thiên nhiên luôn luôn biến đổi dưới ánh sáng mặt trời và ông đã dành cho ánh sáng một vị trí xứng đáng trong tác phẩm. Họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung đã nhận xét: “... Nàng mỹ thuật của Tôn Ngọc Vân thông minh, bóp trán nhìn ánh nắng mặt trời...”11.
          Ông đã tiếp thu một cách sáng tạo ảnh hưởng của trường phái Ấn tượng, trước hết là thành tựu của tranh phong cảnh, chống các đường viền kinh điển già cỗi, điều đó rất phù hợp với tâm trạng sáng tác của ông trong những năm 30.
          Năm 1945, đánh dấu thắng lợi huy hoàng của nhân dân ta đã giành được độc lập chủ quyền. Dưới ánh sáng trong lành của Đảng, của cách mạng, người nghệ sĩ của những năm tháng trôi nổi chưa dứt khoát hẳn được với dĩ vãng, còn băn khoăn giữa hai dòng nghệ thuật cũ, mới: “Tại phòng triển lãm văn hóa do Đoàn văn hóa Bắc Bộ tổ chức tại Hà Nội, ngày 7 tháng 10 năm 1945 Hồ Chủ Tịch đã đến xem phòng tranh. Khi xem những bức tranh của các họa sĩ có tên tuổi Tô Ngọc Vân, Nguyễn Đỗ Cung, Lê Văn Đệ, Người nhận xét: “Những bức tranh này tỏ ra nghệ sĩ của ta lâu nay đều cố gắng tìm một hướng đi, nhưng tiếc một điều không muốn đi ở dưới đất mà cứ muốn vút lên trời. Chất mơ mộng nhiều quá mà cái thật của sự sinh hoạt rất ít”12.
Năm 1951 tại Chiêm Hóa (Tuyên Quang) triển lãm hội họa đã khai mạc ngày 19/12. Tại triển lãm lần này trưng bày tranh về đề tài sinh hoạt kháng chiến, sản xuất và trọng tâm là tranh phổ biến. Những ký họa của Tô Ngọc Vân về bộ đội, du kích, đã được trưng bày trong dịp này. Đó là những tác phẩm đánh dấu bước chuyển biến tư tưởng trong sáng tác của Tô Ngọc Vân qua thực tiễn rèn luyện của cuộc kháng chiến. Sau đó là những năm tháng gian khổ của cuộc chiến tranh giữ nước vĩ đại, vừa chống giặc ngoại xâm, vừa chống giặc đói, giặc dốt. Tô Ngọc Vân lao vào các chiến dịch và ông dành phần lớn tác phẩm của mình cho chiến dịch giảm tô cải cách ruộng đất.
 Năm 1959, tranh của ông có dịp gửi ra nước ngoài trong khuôn khổ cuộc triển lãm Mỹ thuật Việt Nam tại Liên Xô, Hungary, Ba Lan và Rumani. Với bốn tranh sơn dầu sáng tác trước cách mạng: Thuyền sông Hương, Hai thiếu nữ và em bé, Thiếu nữ bên hoa sen, Thiếu nữ bên hoa huệ và mười bốn ký họa về bộ đội và cải cách ruộng đất. Tác phẩm của ông đã được công chúng nước ngoài ca ngợi. Báo người họa sĩ Matxcơva số 18 năm 1959 đã viết: “Những tác phẩm của họa sĩ Tô Ngọc Vân một họa sĩ hiện đại Việt Nam đã anh dũng hy sinh trong thời kỳ kháng chiến rất được mọi người hoan nghênh”. Vựng tập phòng tranh Liên Xô trình bày với tác phẩm Thiếu nữ bên hoa huệ của ông.